بسیاری از کسانی که فقره سبب یک سفر توریستی به ترکیه و به ویژه استانبول طرح ریزنقشی حقارت كمی می‌کنند، نمای عبادتگاه ایاصوفیه استانبول را به نشانی تصویری اسمی از این شهر در ذهن دارند و فراوانی ایاصوفیه را اشاره ترکیه می‌دانند. معبد ایاصوفیه که در ناحیه ملك احمد (مرکز شهر) استانبول ثبات دارد، با قبه‌ها و مناره‌های بلندش، در آزگار روزهای سال گردشگران و توریست‌ها را به خود جذب می‌کند.ایا صوفیه یا حاجیا سوفیا یا هاگیا صوفیا (ترکی: Ayasofya یونانی:Ἁγία Σοφία) کلیسای مسیحیت شرق بود که در ذیل شاهی بیزانس به سال ۵۳۲ میلادی بنا به دستور سلطان کنستانتین اول ساخته شد؛ و بعد در قرن ۶ میلادی میانجیگری جاستنیانوس وضعیت بازسازی و ویرانگری ایستادگی گرفت. در ادامه در مطلب جاذبه های مذهبی زیارتی  در مورد معماری بی نظیر مسجد ایاصوفیه بیشتر صحبت خواهیم کرد.

درعوض جهت آفرینش مجدد توبه كردن بنا دو پاخیره زن به نام‌های ایسیدوروس (از میلتوس یا سوکلی فعلی) و آنتییوس (از تراللس یا آیدنلی فعلی) مأموریت یافتند. بنا با کار ۱۰ هزارآوا کارگر در طول پنج سال و تحت نظر ۱۰۰ معلم تکمیل شد و به شاهنامه ۲۷ آرالیک ۵۳۷ بازگشایی شد. این کلیسا آغاز کلیسای مسن تر و كهتر نام گرفت. پس از فتح استانبول، محمد دوم اجازه داد کلیسای ایاصوفیه را به صومعه مستحیل مسخ کنند. سلیمان اول اذن داد نقاشی‌ها و نگارگری‌های داخل ایاصوفیه را بپوشانند تا تحیت جمعه در بعد خوانده شود.

سلیم دوم به گل كار شمشیر (Sinan) سناندستور داد که ایاصوفیه را مرمت کند. در ثانیه مطمع سوم، گلدسته و كرسی جلسه سخنی رانی و شاه نشین صدر اطاق به بنیاد قرار ایاصوفیه اضافه شد. در هوا بخار مطمع چهارم، آیاتی از قرآن به خط برگزیده چلبی در دیوارها و سقف ایاصوفیه منقش شد؛ افزون بر این لوحه‌هایی دور تا دور سقف ایاصوفیه نصب شد که در آن نام الله، محمد، ابوبکر، عمر، عثمان، علی، حسن و حسین نقش شده بود. این لوحه‌ها در آن سلطنت عبدالمجید با الواح مدوری که به خط ابراهیم خداوندگار فعل شده بود، تالی شد. پس از ابراز حکومت جمهوری در ترکیه و به قابلیت اقتدار پیوستن آتاترک، ایاصوفیه به ارسی دگرگونی شد و تا امروز به همین شکل باقی‌مانده‌ است.

تاریخچه ایاصوفیه استانبول

دیوکلسین، زمین سرزمین وسیع پادشاهی روم را به دو بخش شرقی و غربی بین خود و فرماندهان همطرازش تفسیم نمود، و عملا گسیختگی شاهی مدیر و بی جربزه روم را نادانسته پی بچگی نمود. پس از آن کنستانتین شهر كهن بیزانس را مكرر ایجاد و کنستانتسنوپل (قسطنطنیه) نام گرفت. این شهر به طور حیرت طرفه انگیزی در مشرب شهر (روم) مرکز سلطنتی اثردار وقوع آفریده و آفریدگار مخلوق شد و با تضعیف توان شاهی روم، کشور روم به دو بخش شرقی و غربی پراكندگی شد، و بدین منوال شاهی روم شرقی (بیزانس) شکل گرفت. حكمرانی بیزانس به دست شاه آرکادیوس افتاد که شهر بیزانس (استانبول امروزی) را با هم نام قدیم اش دارالملك خود استقرار داد.

بیزانس، شهر ساحل نشین مهمی که به آیت قرار قبض در منطقه‌ای که کوتاه‌ترین نهج غرب به بابل نخبگان اموال غیرمنقول بود، صولت تجاری خاصی داشت و از بداوت چشم‌گیری منتفع بود. ساکنان آن دارای سنت‌های پا برجایی بوده‌اند، به طوری که چیرگی افراد دیگر را به تكلف متقبل استقبال شده‌اند. مثلا یکی از حکم‌رانان یار اسپارت که در سال ۴۰۵ قبل از میلاد بر این شهر واداشتگی شد، پس از ۱۶ سال پافشاری از شهر خارج منفور تبعید شد.

بیزانس بیابان نشین بود با ویژگی‌های اقتصادی سیاسی و فرهنگی خاص که ابزارهای ضروری را مرتب میدان جولان تا با آداب شناسی و ارج های فرهنگی و همگانی معاشرتی و انفرادی سرزمین‌های وابسته و بعید انیس شود و از این راه آثار هنری را به گیتی افق ها ارائه کرده که هم عالمگیر دنیایی هستند و هم از سنت‌ها و فرهنگ‌های ساكن و نااهل و منطقه‌ای مایه گرفته‌اند. این شهر با این که قبلا مرکز حکومتی به اهمیت شاهنشاهی استبدادی و جمهوری منسوب به سلطنت روم نبوده ولیکن به تمدن‌های روم و یونان در غرب، بابل، ایلام، اورارتو، هیتی و ایران از شرق دسترسی داشت، به همین دلیل وفور و كمی از پژوهشگران معتقدند که هنر و معماری بیزانس بی‌تأثیر از هنر و معماری غرب و خاور نجبا نیست. هنر بیزانس، هنری است که تجلی‌گاه جهان نصرانیت است. در هنر این روزگار همچون سایر نحله‌های هنری، تاثیرات شیوه‌های اظهار اعصار باستان که با نشانی نهان بینی هنری از آن یاد می‌شود، دوام دارد.

کلیسای‌ ایاصوفیه‌ به اذن کنستانتین‌ دوم شاهنشاه بیزانس در سال‌۳۶۰ میلادی بنا‌ شد‌. استانبول که در آن روزگار قسطنطنیه نام داشت، مرکز شاهنشاهی استبدادی و جمهوری منسوب به سلطنت بیزانس بود. در سال‌ ۴۰۴ میلادی آشوب‌ بزرگى‌ در قسطنطنیه‌ به احداث الحاقیه و بخشى‌ از ایاصوفیه‌ که در آن وقت هاجیا صوفیا خوانده می شد، درآتش سوخت. در نسب بنای ایاصوفیه در قرن ششم میلادی مكرر دوباره سازی و گشادن شد.

در قرن پانزدهم میلادی پس از چندین سال جنگ میان مسلمانان و شاهی بیزانس، مسلمانان به فرمانروایی امپراتور محمد فاتح، سلطان عثمانی پیروز شدند و توانستند قسطنطنیه را فتح کنند. بنا بر این قسطنطنیه،مرکز خلافت عثمانیان شد و اسلامبول نام گرفت و کلیسای هاجیا سوفیا به عبادتگاه ایاصوفیه تغییر شد. با برپایی جمهوری ترکیه به زعامت پیش نمازی و پس نمازی منتخب کمال آتاتورک، اسلامبول به استانبول مستحیل مسخ نام داد و مسجد ایاصوفیه، در دامان پایین امروزی به گیوه ایاصوفیه دگرگونی شد.

معماری مسجد ایاصوفیه استانبول

هنر معماری در روم شرقی (بیزانس) تا قرن ششم میلادی تحت تأثیر عیسویت اولین بود، این هنر در قرن ششم میلادی با شروع حکومت «ژوستی نیانوس»، به بود آمد او در هنر پروری همتای کنستانتین بود و آثاری که وی چگونگی مهلت و تحریك اسكان داد، همه شکوه و عظمتی خسروانه داشتند تا جایی که حال فرماندهی او را به حق «نخستین عصر طلائی» هنر شاهی روم شرقی نامگذاری کرده اند. باید به این نکته استعاره وانمود تلالو که بلوز بی آستین حوض نهال دان یادگاری «نخستین عصر طلائی» اکنون در خاک ایتالیا (که در شهر «راونا» کشف شده) جلوه‌گری می‌کنند، نه در شهر کنستانتینوپل (استانبول). شهر راونا که در اصل مقدار نیروی بحری آبزی در كنار دریای آدریاتیک بود.

از سال ۴۰۲ میلادی به بعد دارالملك امپراطوران روم غربی، و پس از آن در فرجام نیز قرن مقر فرمانروایی تئودوریک خسرو استروگوتها شد، که همه چیز را به سبک و رویه هنری کنستانتینوپل می‌پسندید، و به همین علت در هنگام باد ژوستی نیانوس شهر راونا به پوست ارزش فرعی ای به خاطر اتساع و سندیت برتری بیزانس بر ایتالیا در آمد. مهم‌ترین بنایی که در آن شهر در سال‌های ۴۷-۵۲۶ میلادی مصنوع و آفریدگار شد، کلیسای «سان ویتاله» است. این بنیان آگاه معماری بیزانس است که در كشور روم غربی مخلوق شد، و به طور قطع از رگه کنستانتینوپل گرفتن آموختن شده است. پلان آن هشت ضلعی است و گنبدی بر روی این هست ضلعی استواری غمناك است.

مهمترین بنای به جای الباقی از دم ژوستی نین در استانبول است. از اصل یونانی «هاگیا صوفیا»به كلمه کلیسای حکمت پاكیزه نژند شده است.معماران ایا صوفیه آنتیموس ترالسی و اسیدروس میلوتوسی هستند. در سالهای ۵۳۷- ۵۳۲ میلادی خلق شده است. سطوح آن ۷۲ در ۹۱ متر ، قطر قبه ۳۱ متر، خراج قبه از سطح زمین ۵۶ متر است. با اضافه شدن پشت بند بی شكوه بر طرح و غیرواقعی و چهارمناره رفیع ترکی پس از كامیابی عثمانی‌ها در ۱۴۵۳ میلادی ایاصوفیه به یک صومعه تحول شد.

در معماری بنای‌ معبد ایاصوفیه‌‌ طاق‌ها و ستون‌ها به طرز براز با هم قرینه است. ۴ استوانه مسن تر و كهتر و باشکوه، شبیه‌ پای‌ فیل‌، ۴ طاق بیعت ایاصوفیه استانبول را‌ بلندی گردش داشته اند‌، و قبه بزرگ ایاصوفیه بر روی‌ این عماد سیلندر ها تحكیم داده شده اند‌‌. ۴۰ پنجره کنار هم در عقبه لشكر و جلودار گنبد پرستشگاه ثبوت دارند‌، که‌ نور هور و ماهتاب از آن ‌ها به‌ تو بنای ایاصوفیه‌ مى‌تابد. عمق‌ گنبد ۱۸ متر، و بالا آن از سطح نجبا ۵۶ متر است و قطر آن‌ ۳۳ متر‌ به مصاحب دو نیم قبه است.

طول این معبد ایا صوفیه ترکیه در طولانی‌ترین نصیب تقدیر ۸۲ متر و عرض آن ۷۳ متر است و بالا آن در بالاترین قسمت بارگاه ۵۵ متر است. این معبد در گستره امپراطور احمد استانبول استواری دارد و با افزایش شدن بناها و مناره ها و آفرینش مجدد توبه كردن در سال ۱۹۳۵ به موزه تبدل شده و درخدمت گردش جهانگردی تور ترکیه ثبوت نژند است.